Jakbë sã kògòs zapitac, gdze nalezc mòże nôstarszé kòscołë na nordowëch Kaszëbach, wiele lëdzy rzekło bë wierã, że w Òksëwim, Pùckù czë Żarnówcu. Timczasã w Rëmi, miesce, chtërné wedle czãsto spòtikónégò pòzdrzatkù je “jizbą do spaniô” dlô Gdini, nalezc mòżemë kòscół, chtërnégò pòczątczi sygają jesz 13 a mòże nawetka 12 stolecégò.
Parafiô w Rëmi na kôrtach historii pòkôza sã 31 rujana 1253 rokù. W wëstôwionym tej dokùmeńce włocławsczi biskùp Wòlimir rozsądzył sztrid midzë cystersama z Òlëwë a norbertankama z Żukòwa. Cystersë bëlë tedë gwôscëcélama nordowégò dzéla Òksëwsczi Kãpë, co pòdléga parafii w Òksëwim. Samò Òksëwié przënôlégało w tim czasu do klôsztoru w Żukòwie. Cystersë, nie chcącë dodôwac zwësków swòjémù “procëmnikòwi”, kôzelë mieszkańcóm wsów, co przënôlégałë do òlëwsczégò klôsztoru, jic wiedno do kòscoła w Rëmi i prawie tam składac wszelejaczé daninë. Norbertanczi ni mògłë pògòdzëc sã z taczim zmniészenim swòjëch zwësków i pòprosyłë biskùpa ò jinterwencjã. Biskùp dokładno rozgrańcził òbie parafie i zakôzôł rëmsczémù probòszczowi (“Plebanus de Rumpna”) miec pretensje do dëszpastursczi òpieczi nad wsama na Òksëwsczi Kãpie.
Pò tim przëtrôfkù przez dłudżi czas ni mómë w zdrzódłach niżódnëch wiadłów ò rëmsczi parafii. Leno w 1474 rokù pòjôwiô sã nadczidka ò kaplëcë sw. Krziża w Rëmi. Wierã w tim samim czasu drzewiany donëchczôs kòscół zwëskôł mòcné, z gòticczi cegłë mùrowóné prezbiterium, jaczi òbzerac mòżemë jaż do dzysô.
Pòd kùńc 16 stalata włocławsczi biskùp Hieronim Rozrażewsczi przeprowadzył wizytacje wszëtczich parafiów, co mù pòdlégałë. I prawie z tegò czasu, z 1583 rokù pòchôdô pierszé òpisanié rëmsczégò kòscoła. Nosył òn tej wezwanié sw. Stanisława. Miôł mùrowóné prezbiterium i nawë z prësczégò mùru. Probòszczã béł w tim czasu Valbius Holender, a witrikama (czëlë nôleżnikama parafialny radzëznë) Walãti Alpheikt, Jakùb Temermann i wójt Michôł Kruszer. Bëła tej téż w kòscele strzébnô monstrancjô z mòsągòwą pòdstawą, strzébny czelich ë krziż. Béł ju tedë wierã téż w kòscele zwón z 1530 rokù, chtëren dzysô je ju w nowim kòscele. Z pòstãpny wizytacji z 1597 rokù mòżemë sã doznac, że probòszczã je cysters z Òlëwë Bartłomiej Reich. Kòscół mô tej dwa wôłtôrze; na wikszim snôżo namalowóny béł òbrôz, co przedstôwiôł Swiãti Krziż. Stôrô zwònica bëła tej zniszczonô a na ji môlu stoja ju nowô wëbùdowónô z prësczégò mùru. Co cekawé, wedle òbù wizytacjów felało znaków, co bë wskazywałë na kònsekracjã kòscoła. Bëłë òne wierã w pierwòsznym bùdinkù a pò bùdowie w 15 stolecym òbrzészk nen nie òstôł zjiscony.
Sto lat pózni, pòdług wizytacji z 1686 rokù kòscół mô ju wezwanié sw. Miklosza i Swiãtégò Krziża. Bùdink krëti je tej szindlama, ale mòcno zniszczonyma. Jak widzëc, szwedzczé wòjnë, co baro ògrabiłë pòmòrsczé wsë, miałë téż swój cësk na kòscół. Ùpôdk kòscoła corôz barżi pòstãpòwôł. W 1781 rokù kòscół “staroscą i słabòscą swòją nachilô sã kù zemi” a w dakù je wiele dzurów. Baro lëchò bëło téż bënë, “wszëtkò razã i wôłtôrze nowé mùsz je tuwò robic”. Stón nen nie warôł równak ju za długò. Pózni nastãpùje òglowi remont kòscoła. Zachòwóné òstało gòticczé prezbiterium, ale nawë dostałë nowé ceglané scanë (dzél nordowi scanë òbstojôł do dzysô). Zwònica òsta rozebrónô, nowô zôs pòstawionô òsta òbòk, na pôłnié òd kòscoła. Kòscelny bùdink miôł tej 22 métrë długòscë ë 8 métrów szerokòscë.
19 stolecé przëniosło rozwój Rëmi i całémù ji òkòlémù. Sparłãczoné to bëło z rostã lëczbë lëdztwa. Stôri kòscół zaczinôł bëc ju kąsk za malinczi dlô wiérnëch. Òkróm tegò w 1859 rokù pòswiãcony òstôł w Rëmi wiele wikszy i barżi widzałi ewangelëcczi kòscół (dzysô miescy sã tam gimnasticznô zala Spòdleczny Szkòłë nr 1), co téż mùszało bëc dodôwkòwim pòdskôcënkã. Probòszcz Wòjcech Ziemann zaczął tej starac sã ò wëstawienié nowégò kòscoła. W 1910 rokù technicznô ùdba bëła ju fertich, zôs w rujanie 1913 r. nowi kòscół stojôł ju w sërowim stanie. Wëstôwiony òstôł òn pò procëmny stronie drodżi (dzysdniowi sztrasë Kòscelny), naprocëm stôrégò kòscoła. Ale tôkle zrzeszoné z wòjną ë dëtkòwé jiwrë sprawiłë, że pòswiãcony òstôł dopiérze 19 czerwińca 1921 rokù. Òtrzimôł tej wezwanié Nalezeniégò Swiãtégò Krziża.
A co dzejało sã tej ze stôrim kòscołã? Jegò techniczny stón dërch stôwôł sã corôz gòrszi. “Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny” z 1928 rokù tak gò òpisëje: “Kòscół stôri, zachòwóny dlô swòji òsoblëwi bùdowë, ùżiwóny jakno smiertelnica, zala do zéńdzeniów ë nôùczi. Nabòżeństwò sã w nim nie òdprôwiô.” W dwadzestëch latach wëniosłi òstôł z niegò główny wôłtôrz, chtëren wstôwiony òstôł do bòczny nawë nowégò kòscoła.
Drëgô swiatowô wòjna przëspiesza ùpôdk stôrégò koscoła. W séwnikù 1939 rokù toczoné bëłë ò Rëmiã drãdżé biôtczi. Wëzdrzi na to, że kòscół mùszôł je przewarac, bò òb czas òkùpacji Wehrmacht zrobił so w nim magazyn. Ni miało to wierã za dobrégò cëskù na jegò stón. W 1945 rokù Rëmiô jesz rôz nalazła sã w ògniu biôtków, chtërné do historii przeszłë jakno “bitwa pòd Janowã”. Stôri kòscół wëszedł z nich ùszkòdzony, ale wcyg jesz przez czile lat òdbiwa sã tam nôùka religii. Òkôzało sã równak, że nowé czasë téż nie bëłë za baro żëczné stôrémù bùdinkòwi. Felënk dëtków na ùprôw przëspiesził jegò ùpôdk. Òstawiony bez òpieczi kòscół òstôł zaniweczony i rozebróny. Òstałë leno dwie scanë z gòticczégò prezbiterium ë dzél nordowi nawë. W 1969 rokù je òn òpisywóny ju jakno rëjina. Niemôłi dzél w znikwienim kòscoła mielë sami mieszkańcë Rëmi, co wëwòzywelë stądka cegłë i żeliwné òzdobë grobów na smãtôrzu. Szkandalny je téż fakt, że strzédnowieczny kòscół do ùrzãdowégò spisënkù zabëtków wpisóny òstôł dopiérkù 16 rujana 1989 r. (pòd numrã 1062). Dopiérze w 1994 rokù òstałë tam zaczãté archeologiczné badérowania, co doprowadzëłë do òdkrëcégò nôstarszich fùńdamentów kòscoła, pòchôdającëch wierã jesz z 12 stalata. Zachòwóné mùrë òstałë ùprawioné i òznôczony òstôł nacéchùnk fùńdamentów. W gòdnikù 1994 rokù dzejôrze Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniégò w Rëmi na zaòstałoscach kòscoła pòstawilë pòmnik Mestwina II, slédnégò ksążëca Gduńsczégò Pòmòrzô.
Przez jaczis czas wëzdrzało na to, że na tim sprawa sã skùńczi. Równak w lëpińcu 2007 r. przédnictwò Rëmi ùdbało so zrekònstruòwac stôri kòscół. Nie mdze òn ju równak pełnił sakralnëch fąkcjów. W òdbùdowónym bùdinkù bãdze môłé mùzeum, galeriô kùńsztu, a nawetka bãdą sã mògłë tam òdbiwac teatrowé przedstawienia. Chcemë le tej miec nôdzejã, że ju niedługò nen jeden z nôstarszich kòscelnëch bùdinków na Kaszëbach òdzwëskô przënôléżny mù môl na kùlturalny ë turisticzny mapie naji zemi.
Robert Chrzanowsczi Dolm. Słôwk Fòrmella